Νήμα, Επιφάνεια και η Ανάδυση Σχεσιακών Αρχιτεκτονικών

Μπαίνοντας στη ημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού το φθινόπωρο του 2022, ο επισκέπτης δεν αντίκριζε μια συμβατική έκθεση αλλά μια αναδιαμόρφωση της ίδιας της χωρικής αντίληψης. Από τις 15 Σεπτεμβρίου έως τις 30 Οκτωβρίου 2022, η πινακοθήκη παρουσίασε την ιάκενο (Interstice), μια ατομική έκθεση της Αικατερίνης Λαζάρεβα, η οποία μετέτρεψε τις δημοτικές αίθουσες σε περιβάλλον εύθραυστων αρχιτεκτονικών. Μαύρα νήματα τεντώθηκαν σφιχτά σε όλο τον χώρο, συρράπτοντας διαγώνια το κενό στην επιφάνεια και την επιφάνεια στο κενό. Το αποτέλεσμα δεν ήταν ένα αντικείμενο τοποθετημένο στον χώρο αλλά μια τοπολογία σχέσεων: μια ενδεχόμενη γεωμετρία που εμψυχωνόταν από την κίνηση των σωμάτων. Κάθε μετατόπιση οπτικής άλλαζε το έργο—από μια γωνία τα νήματα πυκνώνονταν σε δαιδαλώδη πλέγματα· από άλλη διαλύονταν σχεδόν στην αορατότητα. Αυτή η διαρκής ταλάντωση μεταξύ αδιαφάνειας και διαφάνειας, παρουσίας και απουσίας, αντηχεί στη γενικότερη πρακτική της Λαζάρεβα, που εκτυλίσσεται ανάμεσα στη ζωγραφική και την εγκατάσταση για να σκηνοθετήσει τα ασταθή όρια της αντίληψης, της ιστορίας και του ανήκειν.

Η βιογραφία της είναι εγγεγραμμένη μέσα σε αυτή την ευθραυστότητα. Γεννημένη το 1973 στα χρόνια της παρακμής της Σοβιετικής Ένωσης, η Λαζάρεβα βίωσε την κατάρρευση ενός συστήματος που κάποτε φάνταζε ακλόνητο. Η διάλυση της ΕΣΣ παρήγαγε μια κατάσταση αποπροσανατολισμού, ένα φάντασμα χαμένων συντεταγμένων που συνεχίζει να διαμορφώνει τη συνειδητότητά της. Οι μετέπειτα μετακινήσεις της στην Κύπρο και το Ηνωμένο Βασίλειο την έθεσαν μέσα σε περαιτέρω γεωγραφίες έντασης: το διαιρεμένο νησί της Κύπρου, σημαδεμένο από αμφισβητούμενες κυριαρχίες, και τη μετα-Brexit Βρετανία, ένα έθνος που διαπραγματεύεται ένα κατακερματισμένο ευρωπαϊκό ανήκειν. Αυτή η διασυνοριακή συνθήκη διαπερνά το έργο της, όπου διπλά καμβάδες και εύθραυστα νήματα γίνονται αλληγορίες της διασπορικής ύπαρξης—προσπάθειες να διατηρηθεί η σύνδεση μέσα στη ρήξη και να κατοικηθούν προσωρινά εδάφη σχέσης.

Στη ζωγραφική της, αυτή η συνθήκη εμφανίζεται ως διαστρωματωμένη διαφάνεια. Εφαρμόζοντας πέπλα χρώματος πάνω σε σκοτεινές επιφάνειες, η Λαζάρεβα δημιουργεί ασταθή πεδία όπου η μορφή και το βάθος δεν επιλύονται ποτέ αλλά αιωρούνται σε αναστολή. Τα έργα διαβάζονται λιγότερο ως εικόνες και περισσότερο ως παλίμψηστα—ιζηματογενείς χειρονομίες των οποίων το νόημα συνεχώς υποχωρεί. Το δίπτυχο, μια επαναλαμβανόμενη μορφή στο έργο της, εκφράζει αυτή τη λογική με ιδιαίτερη σαφήνεια: δύο καμβάδες μοιάζουν αρχικά ταυτόσημοι, ωστόσο η προσεκτικότερη παρατήρηση αποκαλύπτει λεπτές αποκλίσεις. Το δίπτυχο δεν είναι καθρέφτης αλλά μεντεσές, ένας τόπος όπου η ομοιότητα ραγίζει σε διαφορά. Από αυτή την άποψη, η Λαζάρεβα θυμίζει τη διαφορά του Ζακ Ντεριντά και την εμμονή του Ζιλ Ντελέζ ότι η επανάληψη πάντα γεννά μετασχηματισμό. Τα διπλά της είναι ανοίκεια, προκαλώντας ψυχαναλυτικές αναγνώσεις του διπλού ως απειλής προς το ενιαίο υποκείμενο, αλλά ταυτόχρονα διευρύνουν την υποκειμενικότητα πέρα από την ταυτότητα, ανοίγοντάς την προς την πολλαπλότητα.

Αν η ζωγραφική σκηνοθετεί τη διαφορά μέσα στην ορατότητα, οι εγκαταστάσεις τη μεταγράφουν στον χώρο. Συντεθειμένες από νήμα—εύθραυστο αλλά ανθεκτικό—οι επιτόπιες δημιουργίες της μεταμορφώνουν τα αρχιτεκτονικά εσωτερικά σε γεωμετρίες σχέσης. Προσκαλούν την παρουσία του σώματος, αναγκάζοντας τον θεατή να διαπραγματευτεί την ένταση, να προσαρμόσει τη στάση του, να αισθανθεί τις αόρατες υποδομές σχέσης που συγκρατούν έναν χώρο. Η ευθραυστότητα εδώ δεν είναι αδυναμία αλλά γνωσιολογία: μια μορφή γνώσης που αναγνωρίζει την ενδεχομενικότητα και την αλληλεξάρτηση. Όπως μας υπενθυμίζει ο Μορίς Μερλώ-Ποντύ, η αντίληψη είναι πάντα ενσώματη και σχεσιακή· όπως επιμένει ο Ανρί Λεφέβρ, ο χώρος είναι πάντα παραγόμενος· όπως προτείνει ο Γκαστόν Μπασλάρ, τα εσωτερικά είναι ποιητικές του κατοικείν. Τα έργα με νήμα της Λαζάρεβα ανήκουν σε αυτή τη γενεαλογία: διαγράμματα σχέσης που καθιστούν ορατές τις υποδομές—κοινωνικές, χωρικές, οικολογικές—που συγκρατούν αλλά παραμένουν εύθραυστες.

Σε αυτό το πλαίσιο, η πρακτική της αντηχεί με σύγχρονους Έλληνες καλλιτέχνες που επίσης αντιμετωπίζουν την ευθραυστότητα, τη σχέση και την αστάθεια της μορφής. Σκεφτόμαστε τον Τάκη, του οποίου τα μαγνητικά πεδία καθιστούν απτές τις αόρατες δυνάμεις, ή τη Χρύσα, της οποίας οι νεοντικές δομές χάραξαν τη γλώσσα τόσο ως σημείο όσο και ως αρχιτεκτονική. Οι στρατηγικές της Arte Povera του Γιάννη Κουνέλλη—με χρήση άνθρακα, σακιών ή χάλυβα—επαναπλαισίωσαν τα καθημερινά υλικά ως φορείς σκέψης, όπως ακριβώς κάνει η Λαζάρεβα με το νήμα. Η Ανάσα της Ερήμου (Desert Breath) της ανάης Στράτου στροβιλίστηκε στην άμμο μόνο για να διαβρωθεί από τον χρόνο, παραλληλίζοντας την αποδοχή της Λαζάρεβα στην ενδεχομενικότητα και την παροδικότητα. Πιο κοντά στην Κύπρο, οι υφαντουργικές εγκαταστάσεις της Μαρίας Λοϊζίδου μετατρέπουν το ύφασμα σε πολιτική επιφάνεια—πορώδη, διαπραγματεύσιμη και ζωντανή—ενώ οι εννοιολογικές χαρτογραφίες του Γιώργου Χατζημιχάλη μας θυμίζουν ότι και οι χάρτες είναι εύθραυστες κατασκευές σχέσης. Μαζί, αυτοί οι συντονισμοί τοποθετούν τη Λαζάρεβα μέσα σε μια μεσογειακή γενεαλογία όπου η υλική ευθραυστότητα γίνεται τρόπος διατύπωσης ανθεκτικότητας και αλληλεξάρτησης.

Αυτό που ενοποιεί το έργο της είναι η δέσμευση σε μια σχεσιακή φαινομενολογία. Τόσο στη ζωγραφική όσο και στην εγκατάσταση, η Λαζάρεβα αποσταθεροποιεί την αντίληψη, επιμένοντας ότι το νόημα δεν αναδύεται στην ακεραιότητα αλλά στα διαστήματα, τα κενά και τους εύθραυστους δεσμούς. Σκηνοθετεί αυτό που ο Μισέλ Φουκώ αποκάλεσε ετεροτοπίες—χώρους ταυτόχρονα πραγματικούς και μη πραγματικούς, καθρέφτες κοινωνικών σχέσεων και τόπους ενσώματης διαπραγμάτευσης. Η πρακτική της δεν επιδιώκει επίλυση αλλά παραμένει σε κατώφλια: ανάμεσα σε παρουσία και απουσία, ομοιότητα και διαφορά, ευθραυστότητα και ανθεκτικότητα, εκτόπιση και ανήκειν. Έτσι, πραγματώνει αυτό που ο Ζαν-Λυκ Νανσύ αποκαλεί είναι-με: τη μη αναγώγιμη σχεσιακότητα που προηγείται του υποκειμένου και κάθε σταθερής μορφής.

Σε μια πολιτισμική στιγμή όπου η σταθερότητα φετιχοποιείται—είτε ως εθνική ταυτότητα, οχυρωμένα σύνορα ή κατηγορική ακαμψία—η Λαζάρεβα επιμένει στην ηθική αναγκαιότητα της ευθραυστότητας. Οι εγκαταστάσεις της με νήματα δείχνουν ότι η αρχιτεκτονική δεν χρειάζεται να ξεκινά με πέτρα ή μπετόν αλλά με την ελάχιστη πράξη της σχέσης: το τέντωμα ενός νήματος ανάμεσα σε δύο σημεία, δύο τοίχους, δύο σώματα. Στη Λεμεσό συνέθεσε όχι ένα αντικείμενο αλλά μια βιωμένη γεωμετρία, που θυμάται την απουσία όσο και την παρουσία, τη μοναξιά όσο και την κοινότητα. Σκηνοθετώντας την ευθραυστότητα ως μορφή, προσέφερε όχι απλώς μια εγκατάσταση αλλά μια πρόταση: μια γεωμετρία συνύπαρξης, εύθραυστη αλλά ζωτική, επισφαλής αλλά αναγκαία για να σκεφτούμε και να ζήσουμε με τους άλλους όταν όλα τα εδάφη έχουν μετατοπιστεί.

Λεπτομέρειες έκθεσης:ιάκενο — Αικατερίνη Λαζάρεβαημοτική Πινακοθήκη Λεμεσούημαρχείο, Αρχ. Κυπριανού 23, 3036 Λεμεσός, Κύπρος

📧 administration@limassol.org.cy

📞 +357 77 77 77 88, +357 25 884300

15 Σεπτεμβρίου – 30 Οκτωβρίου 2022