Η Γεωμετρία της Άπειρης Επιστροφής

Για τη “Φως Χωρίς Έξοδο” του Καμίλ Κάπλαν στη ημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού

Στη Φως Χωρίς Έξοδο, που εκτίθεται αυτή τη στιγμή στη ημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού στην Κύπρο, ο Καμίλ Κάπλαν επιχειρεί μια αυστηρά μινιμαλιστική παρέμβαση στον αντιληπτικό χώρο — μια στην οποία η γεωμετρία, το φως και η επανάληψη συγκλίνουν όχι για να αποδώσουν σαφήνεια στη μορφή, αλλά για να την καταστήσουν απροσδιόριστη. Αυτά τα έργα — τρισδιάστατες ακρυλικές κατασκευές από ρητίνη, στρωματοποιημένο πλεξιγκλάς και προσεκτικά ρυθμισμένη χρωματική διαβάθμιση — αντιστέκονται στις παραδοσιακές, μέσο-ειδικές κατηγοριοποιήσεις. εν είναι πίνακες με την αυστηρή έννοια, ούτε γλυπτά σε κάποια συμβατική μορφή. Αντιθέτως, λειτουργούν ως μη-ειδικά αντικείμενα: αισθητικές μορφές που κατοικούν στα κατώφλια της υλικής οριστικότητας, προκαλώντας διαρκή, συγκινησιακή εμπλοκή με τη χρονικότητα της όρασης καθαυτής.

Η εγκατάσταση περιλαμβάνει μια πομπή από φαινομενικά πανομοιότυπες ορθογώνιες εσοχές. Τοποθετημένα με αυστηρό ρυθμό κατά μήκος λευκού τοίχου, κάθε αντικείμενο παρουσιάζει μια χωρικότητα τύπου τούνελ — υποχωρητική αλλά στατική, κενή και ταυτόχρονα παραδόξως ακίνητη. Με την πρώτη ματιά, θυμίζουν σειριακή αφαίρεση. Με προσεκτικότερη παρατήρηση, όμως, αποκαλύπτεται ότι δεν πρόκειται για παραλλαγές μιας σειράς, αλλά για οπτικές επαναλήψεις: χωρικές συσκευές ρυθμισμένες ώστε να αναπαράγουν την ομοιότητα με τόση ακρίβεια, που η διαφορά μετατρέπεται σε φάντασμα. Τα έργα του Κάπλαν δεν προορίζονται για γραμμική ανάγνωση· είναι φτιαγμένα για κυκλική κατοίκηση, επαναφέροντας τον θεατή σε ένα σημείο αντίληψης που αρνείται την ολοκλήρωση.

Αυτό που ορίζει βαθύτερα αυτά τα έργα είναι η αντίστασή τους στην ονοματοδοσία. Η γεωμετρία του Κάπλαν δεν αφηγείται, δεν περιγράφει, ούτε συμβολίζει. εν είναι αλληγορική, ούτε εκφραστική. Αντιθέτως, κάθε αντικείμενο λειτουργεί ως φαινομενικό κατώφλι — ένα οπτικό γεγονός στο όριο της αναγνωσιμότητας, όπου η αντίληψη ενεργοποιείται αλλά ποτέ δεν επιλύεται. Ο όρος “μη-ειδικό αντικείμενο” είναι εδώ κριτικά κατάλληλος: δεν είναι αναπαραστατικά δοχεία, αλλά χορογραφικά πεδία θέασης, που διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο η όραση ξεδιπλώνεται στον χρόνο, καθώς κανείς κινείται γύρω από το έργο.

Σε τεχνικό επίπεδο, η μέθοδος του Κάπλαν βασίζεται σε επιμελή στρωμάτωση ημιδιαφανών πολυμερών. Κάθε αντικείμενο κατασκευάζεται από εναλλασσόμενα επίπεδα πλεξιγκλάς κομμένου με λέιζερ και ρητίνης σκληρυμένης με υπεριώδες φως, εντός των οποίων εγγράφονται εσωτερικοί άξονες — γεωμετρικές γραμμές που οδηγούν σε ένα φανταστικό σημείο φυγής. Αυτές οι γραμμές δεν εφαρμόζονται επιφανειακά, αλλά εγγράφονται αρχιτεκτονικά μέσα στη δομή, δημιουργώντας ένα χωρικό διάγραμμα που δεν διαβάζεται, αλλά βιώνεται.

Καθώς ο θεατής αλλάζει θέση — κινούμενος πλευρικά μπροστά από το έργο — η εσωτερική γεωμετρία φαίνεται να τρεμοπαίζει, να συρρικνώνεται ή να μετατοπίζεται. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι κινητικό με μηχανική έννοια· είναι αποτέλεσμα οπτικής μετατόπισης που προκαλείται από παράλλαξη. Μέσω της στρωμάτωσης ημιδιαφανών επιπέδων, ο Κάπλαν εκμεταλλεύεται τη λεπτή κάμψη και διάθλαση του φωτός, δημιουργώντας ένα οπτικό πεδίο που μοιάζει να αλλάζει με την κίνηση του σώματος. Έτσι, το αντικείμενο καθίσταται χρονικά ασταθές — όχι επειδή αλλάζει το ίδιο, αλλά επειδή η αντίληψή μας δεν σταθεροποιείται ποτέ.

Αυτό που αναδύεται είναι μια μορφή κιναισθητικής ακινησίας. Τα έργα δεν απεικονίζουν κίνηση· εκτελούν την αποτυχία της επίλυσης. Και με αυτόν τον τρόπο, αντηχούν όχι απλώς τεχνικές της οπτικής τέχνης, αλλά υπαρξιακές συνθήκες. Έρχεται στον νου ο μύθος του αίδαλου και του λαβυρίνθου — όχι ως εικονογραφία, αλλά ως δομική λογική. Οι μορφές του Κάπλαν δεν περιέχουν κέντρο· επιτελούν τον εγκλωβισμό. Όπως η τέλεια φυλακή του αίδαλου, αυτά τα έργα είναι χώροι χωρίς έξοδο, όπου η επανάληψη γίνεται η ίδια η αρχιτεκτονική του περιορισμού.

Κρίσιμο είναι το γεγονός ότι η χρήση βιομηχανικών υλικών από τον Κάπλαν δεν είναι αισθητικοποιητική αλλά φιλοσοφική. Η ρητίνη και το πλεξιγκλάς — υλικά εμπορικής ακρίβειας και διαφάνειας — εδώ αντιστρέφονται σε αμφισημία. Οι επιφάνειες δεν διαφωτίζουν· σιγούν. Οι διαφάνειες δεν αποκαλύπτουν· φιλτράρουν και καθυστερούν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Φως Χωρίς Έξοδο δεν είναι ένα θέαμα φωτός, αλλά μια χωρική συμπύκνωση αναβληθείσας όρασης. Τα χρωματικά πεδία — ξεθωριασμένα ροδακινί, υποτονικά γκρι, φασματικά πράσινα — δεν είναι φωτεινά αλλά εντροπικά. Το χρώμα γίνεται κατάλοιπο της θέασης, όχι το μέσο της.

εν πρόκειται για μινιμαλισμό με την κλασική έννοια. Εκεί όπου ο μινιμαλισμός επιδίωκε την καθαρότητα, ο Κάπλαν προσφέρει άπειρη οπισθοδρόμηση. Οι επαναλήψεις του δεν εξαγνίζουν· συσσωρεύουν ψυχική ένταση. Υπό αυτή την έννοια, τα έργα συγκροτούν έναν λαβύρινθο ομοιότητας, μέσα στον οποίο ο θεατής γίνεται το υποκείμενο του ίδιου του επαναληπτικού του βλέμματος. Όσο περισσότερο κοιτάς, τόσο λιγότερα κρατάς. Τα αντικείμενα εκτελούν τη γεωμετρία της άπειρης επιστροφής — όχι προς κάποιο νόημα, αλλά προς την επανάληψη του μη-γνωρίζω.

Η απουσία συμβολικού ή συναισθηματικού περιεχομένου δεν καθιστά το έργο ψυχρό. Αντιθέτως, η αυστηρότητά του απαιτεί έναν νέο τύπο προσοχής — όχι πια ριζωμένη στην ερμηνεία, αλλά στην χρονική αντοχή. Το έργο του Κάπλαν δεν αφορά την παρουσία της μορφής, αλλά τη διάρκεια της μορφής υπό την πίεση της επανάληψης. Στον θεατή δεν προσφέρεται αφήγηση, εικονογραφία, ούτε σημείο εστίασης. Του προσφέρεται μια αρχιτεκτονική συνθήκη, όπου η αντίληψη γίνεται κυκλική, αναδιπλούμενη στον εαυτό της, σαν διάδρομος χωρίς τέρμα.

Αν υπάρχει εδώ θεωρητικό ανάλογο, θα μπορούσε να είναι η έννοια του ουδέτερου του Μορίς Μπλανσό, ή η μπεκετική λογική της εξαντλημένης μορφής — έργα που επαναλαμβάνονται όχι για να καταλήξουν, αλλά για να αποκαλύψουν τη ματαιότητα της κατάληξης. Οι γεωμετρίες του Κάπλαν δεν αντιστέκονται στο βλέμμα· το αναβάλλουν επ’ αόριστον. Και είναι ακριβώς σ’ αυτή την αναβολή που αναδύεται μια νέα, αυστηρή ομορφιά: μια ομορφιά που δεν αποκαλύπτεται, αλλά επιμένει.

Η Φως Χωρίς Έξοδο αποτελεί μια βαθιά στοχαστική πράξη πάνω στην κατάσταση της σύγχρονης όρασης. Σε έναν κόσμο κορεσμένο από ορατότητα, ο Κάπλαν κατασκευάζει μορφές που αποσύρονται — όχι στο σκοτάδι, αλλά στη λάμψη της αναβληθείσας κατάληξης. εν είναι συμβολικοί λαβύρινθοι — είναι χωρικά τελετουργικά. εν είναι χώροι ανακάλυψης — είναι μη-τόποι άπειρης επιστροφής.

Καμίλ Κάπλαν, Φως Χωρίς

Έξοδοημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού, Λεμεσός, Κύπρος

3 Φεβρουαρίου – 27 Φεβρουαρίου 2024